خاتمه تاریخ به سبک چینی، سوسیالیسم شرقی چالش لیبرال دموکراسی - آیان کتاب

با ما همراه باشید و با تورهای چین از شگفت انگیزترین کشور دنیا دیدن کنید بر روی دیوار چین سلفی بگیرید، از قصر ممنوعه دیدن کنید و در خیابان شانگهای پیشرفته ترین آسیا قدم بزنید.

در واپسین سالهای حیات شوروی، نظریه پردازان مطرحی همچون برژینسکی و هانتینگتون، نظریه های گوناگونی در مورد دنیا در دوران جنگ سرد و آینده آن مطرح کردند که بعضاً مورد استقبال عموم نیز نهاده شد. اما شاید جنجالی ترین و داغ ترین نظریه ارائه شده در مورد سرنوشت دنیا پس از جنگ سرد، متعلق به فرانسیس فوکویاما به نام سرانجام تاریخ باشد که نخستین بار شکل اولیه این نظریه را در سال 1989 و در نشریه مطرح نشنال این ترست آمریکا منتشر نموده و کمی پس از آن در سال 1992 آن را بسط داده و در قالب کتابی به نام سرانجام تاریخ و آخرین انسان منتشر کرد که با استقبال در دنیا روبرو شد.

به طور خلاصه پیش بینی فوکویاما از آینده دنیا در دوران پسا شوروی، شکل گیری نظام تک قطبی به رهبری ایدئولوژیک و عملی آمریکا، اضمحلال تمامی ایدئولوژی های سیاسی موجود آن موقع مانند کمونیسم و سوسیالیسم و نهایتاً یکپارچه شدن سیستم اقتصاد و ایدئولوژی دنیا در قالب لیبرال دموکراسی غربی و بسط هژمونی غرب به تمام نقاط دنیا به ویژه در کشورهای عضو بلوک شرق مانند چین و اروپای شرقی بود. نظریه فوکویاما با فروپاشی دیوار برلین و یکپارچگی آلمان به اوج اعتبار خود رسید و ضعف اقتصادی - سیاسی کشورهای تازه استقلال یافته حاصل از فروپاشی شوروی نیز هر روز بر بنیان های قدرتمند این نظریه صحه گذاشته و بر اعتبار آن می اضافه کرد.

اما ظهور چین به عنوان یک ابر قدرت نوظهور در دنیا، به ویژه از سال 2000 به این سو و اصلاحات اقتصادی اجرا شده در این کشور، نظریه فوکویاما را تا حدی به چالش کشید که امروز با گذشت حود 30 سال از ارائه این نظریه، نیازمند بازبینی جدی در صحت آن هستیم. البته این تغییرات ارتباطی با دانش فوکویاما در زمان پردازش این نظریه نداشته و متفکران بزرگی همچون ماکس وبر، فردریش هگل و الکساندر کوژو همگی به نوعی، زمان حیات خود و ایدئولوژی مسلط آن موقع را به مثابه سرانجام تاریخ می پنداشتند. با این حال با رشد روز افزون قدرت چین در بخش های اقتصادی و سیاسی در نظام بین الملل به نظر می رسد صحت نظریه مارکس و انگلس در مورد کم رنگ شدن قدرت نظام بورژوازی و شکل گیری سوسیالیسم مبتنی بر عدالت و توزیع منابع یکسان در میان خلق، طی سالهای اخیر، سرانجام تاریخ فوکویاما را به چالشی جدی کشیده است.

قدرت ژئوپولیتیک و بسط هژمونی چین در دنیا

نظریه پردازان ژئوپولیتیک، به اتفاق چند مؤلفه ثابت را برای ارزیابی میزان قدرت ژئوپولیتیک کشورها و فارغ از نوع نظام سیاسی حاکم بر آنها مطرح نموده اند که عبارتند از: میزان بسط قدرت در دامنه جغرافیا، جمعیت به عنوان مهمترین فاکتور در تأمین نیروی کار، منابع طبیعی، قدرت نظامی و توانایی اعمال قدرت عملی در نظام بین الملل، خروجی محصولات صنعتی و قدرت اقتصادی، هزینه های اقتصادی در راستای توسعه هژمونی و نرخ سرمایه گذاری های خارجی، توانایی ایجاد همبستگی فرهنگی در داخل و وابستگی فرهنگی در خارج و نهایتاً قدرت کشور در فراوری محصولات دانش بنیان و میزان اختراعات مؤثر. به همین دلیل، بلوک غرب در دهه 70 میلادی با توسعه و گسترش کارخانجات و مراکز صنعتی استراتژیک در اروپای غربی و ژاپن پیروز شد نوعی بازار آزاد مبتنی بر اقتصاد لیبرال و افزایش مصنوعات صنعتی خود در راستای صادرات به دیگر نقاط دنیا ایجاد کند.

اما با ظهور چین به عنوان ابر قدرتی جدی در نظام بین الملل، نرخ توسعه تمامی مؤلفه های مذکور در چین را می توان به وضوح در برابر اقتصاد غرب دید. اساساً بخش هایی از همین مولفه ها مانند وجود زیر ساخت های لازم صنعتی و نیروی انسانی ماهر و ارزان موجب کوچ کارخانه های آمریکایی و اروپایی به سمت این کشور در راستای دستیابی به سود بیشتر با کاهش هزینه ها شد. از سوی دیگر با روی کار آمدن شی جین پینگ رئیس جمهور و معمار اقتصاد نوین چین پس از مائو تسه تونگ ایده های وی مبتنی بر توسعه قدرت اقتصادی و وابستگی فرهنگی - اقتصادی دیگر کشورها به ویژه در آسیا به پکن، تا حدی زیاد شد که امروزه مدل توسعه چینی را می توان در بسیاری از کشورهای صنعتی نو ظهور در آسیا مانند ویتنام، لائوس، تایلند و فیلیپین نیز مشاهده کرد.

همچنین پردازش استراتژی های بلند پروازانه ای مانند جاده ابریشم جدید که سند آن بخش های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را مورد توجه قرار داده، موجب تبدیل چین به چنان غول صنعتی و اقتصادی در دنیا شده که به نظر می رسد آمریکا نیز قادر به مقابله با پکن در این بخش نیست. برای اثبات، می توان به شبکه ترانزیت آمریکایی BDN (شبکه نقطه آبی) به عنوان گزینه مقابل برنامه یک کمربند - یک راه (جاده ابریشم جدید) اشاره نمود که دولت ترامپ با همکاری ژاپن و استرالیا درصدد راه اندازی و توسعه آن برآمد، اما توفیق چندانی نیافته و حتی مورد استقبال متحدین آمریکا در جنوب و جنوب شرق آسیا نیز قرار نگرفت.

اختلافات آمریکا - اروپا و اروپا - اروپا

به جز مساله چین، در بلوک غرب نیز شاهد به چالش کشیده شدن نظریه فوکویاما طی سالهای اخیر بوده ایم. با روی کار آمدن دونالد ترامپ و اتخاذ سیاست واگرایی حداکثری در برابر اروپا در ابعاد مختلف، از موضوع تضعیف ناتو گرفته تا اعمال تعرفه های سنگین گمرکی برای ورود محصولات اروپایی به آمریکا و عدم همسویی در سیاست خارجی، منجر به وارد آمدن لطمات سنگین به بلوک غرب شد، تا جایی که بسیاری از رهبران اروپایی طی سخنانی در زمان چهار سال زمامداری ترامپ، به این موارد اعتراف نموده و در مورد آنها ابراز نگرانی کردند. این در حالی بود که چین در تمامی این چهار سال علیرغم فشارهای سنگین اعمال شده از سوی ایالات متحده علیه پکن، در حال بسط هر چه بیشتر زیر ساخت های صنعتی و نظام اقتصادی خود بود. اکنون نیز با کنار رفتن ترامپ، دولت بایدن چنان درگیر تبعات داخلی ناشی از ایجاد انشقاق بی سابقه در جامعه داخلی آمریکا و مقابله با پاندمی کرونا بوده که فرصت چندانی برای ترمیم روابط خود با اروپا را نیافته است.

در داخل اروپا نیز تحولات به همین شکل رقم خورد که مهمترین آنها، اقدام دولت بریتانیا به عنوان یکی از ستون های اصلی اتحادیه اروپا برای خروج از این اتحادیه بود. اتحادیه ای که اکنون با چالش های بزرگی همچون ورشکستگی اقتصادی بعضی از اعضای خود مانند یونان، ایتالیا و اسپانیا و البته اوضاع نه چندان مطلوب در بعضی دیگر از اعضای اصلی مانند فرانسه است.

از سوی دیگر با آنالیز اقتصاد اعضای اتحادیه اروپا که می توان از آن به عنوان سمبل نهادگرایی لیبرال در دنیا غرب نام برد، به این نتیجه می رسیم که اتفاقاً قدرت های اقتصادی اروپایی در داخل و یا خارج از اتحادیه اروپا، همان کشورهایی هستند که اقتصاد آنها مبتنی بر اصول سوسیالیسم بوده و ارتباط معنایی با اقتصاد لیبرال ندارند که از جمله می توان به کشورهای حوزه اسکاندیناوی، آلمان و اتریش اشاره نمود.

چین پیروز میدان رقابت با غرب

علیرغم ادعای فوکویاما که در زمان نظریه پردازی سرانجام تاریخ، معتقد بود لیبرالیسم اقتصادی مبتنی بر اصلاحات اقتصادی مارگارت تاچر و رونالد ریگان در ایجاد خصوصی سازی حداکثری، ارتباط گسترده ای با عقل گرایی پراگماتیک داشته و سوسیالیسم شرقی تنها تهدید ایدئولوژیک در برابر دنیا غرب محسوب می گردد، امروز با آنالیز های مذکور به وضوح مشاهده می کنیم که نه تنها نظام لیبرال دموکراسی در غرب منجر به ایجاد اختلاف طبقاتی و روی کار آمدن اشرار غیر حرفه ای مانند دونالد ترامپ در آمریکا شده، بلکه مدل سوسیالیسم چینی و حتی اروپایی آن، نه تنها دیگر به عنوان تهدید ایدئولوژیک علیه ارزش های اقتصادی غرب محسوب نمی شوند، بلکه نمونه عملیاتی از به رخ کشیدن این مدل اقتصادی در برابر اقتصاد لیبرال طی سالهای اخیر به ویژه در دوران پاندمی کرونا بوده اند.