با ماتریوشکا، عروسک ملی روس ها آشنا شوید! - آیان کتاب

ماتریوشکا(Matryoshka) که گاهی آن را حتی ماتروشکا هم می خوانند، عروسک روسی است که در هر کجای جهان آن را به هرکسی هدیه دهید بدون معطلی خواهد فهمید که این عروسک متعلق به کدام کشور است و شما آن را از کجا آورده اید! واژه ماتریوشکا برگرفته از نام های روسی ماتریونا(Matryona) و ماتریوشا(Matriosha) است که برای دختران روس به کار می رود. حرف ک در ماتروشکا، به عنوان صفت تصغیر به کار می رود.

به این ترتیب ماتریوشکا به عنوان مادر کوچک یا ماتریوشای کوچک معنا می شود. این عروسک ها در ابتدا اسباب بازی بچه ها بوده اند اما قدمت تاریخی آن ها و پیشینه بیش از 100 ساله این عروسک ها و فرم هنری آن ها که می توان از آن برای دکور استفاده کرد، سبب شده است که ماتریوشکا چیزی فراتر از یک اسباب بازی برای مردم روسیه باشد.

این عروسک بامزه و زیبا، تنها یک عدد عروسک نیست بلکه در درون آن چندین و چند عروسک دیگر با شکل و شمایل مخصوص به خودشان و بعلاوه پیامی مجزا قرار گرفته است. در واقع به این عروسک ها که به آن ها عروسک های تو دری نیز گفته می شود، مجموعه ای از عروسک های کوچک شونده قرار گرفته است که به ترتیب داخل دیگری قرار می گیرد. این عروسک های توخالی و از درون تهی روسی از چوب درخت زیرفون که به آن چوب کُپ نیز می گویند، ساخته شده است.

همانطو که گفتیم، در هر کدام از این عروسک ها همانطور که گفتیم 5 عدد یا بیشتر و یا حتی کمتر و به صورت تو در تو و با تزئینات و رنگ آمیزی های مختلف اما با یک موضوع، عروسک های متنوعی ساخته و گذاشته می شود. نقاشی روی این عروسک ها معمولا تصویر یک زن است که لباس سنتی روسی به تن دارد و در واقع این زن یک مادر است.

بزرگ ترین ماتریوشکا که در دل آن ماتریوشکاهای کوچک قرار گرفته اند، در واقع استعاره ای از یک مادر باردار است که ماتریوشکا یا به معنای دیگر نوزادی در شکم خود دارد و این تسلسل ادامه پیدا می نماید. ماتریوشکا تبدیل به نماد باروری و مادرانگی در روسیه شده است و از اهمیت جایگاه مادر در فرهنگ مردم روسیه حکایت می نماید. این عروسک ها معمولا به صورت تخم مرغی و بیضی شکل ساخته می شوند. اگر می خواهید بدانید که این عروسک از چه زمانی وارد زندگی دختر بچه های روسی و وسایل تزئینی خانواده های روسی شد باید بگوییم که این عروسک خیلی قدیمی تر از برخی از آثار تاریخی متعلق به قرن گذشته روسیه شده است.

این قدمت آن چنان است که از اواخر سده 19 میلادی این عروسک به عنوان نماد و هدیه روس ها درآمده و در حال حاضر به عنوان یادگاری از طرف روسیه درآمده است. تاریخ ساخت این عروسک روسی به سال 1890 میلادی باز می شود و الهام گرفته از عروسک های سوغات ژاپن است. اگر چه اصل ساخت اشیای تو در تو در روسیه از مدت ها قبل رسم بوده است و امری جا افتاده بوده اما این عروسک ها، تبدیل به نمادی زیبا و مجذوب نماینده از روسیه تبدیل شدند. وسایلی همانند سیب های تراشیده شده چوبی و تخم مرغ های عید پاک از جمله سبک وسایلی بودند که به این صورت ساخته شده است.

جالب است بدانید که در سال 1885 میلادی ساخت این مدل عروسک به شکل تخم مرغ با مرغ شروع می شد و به جوجه، تخم مرغ و زرده تخم مرغ در نهایت می رسید. ساخت ماتریوشکا به شکل دختر و یا همان مادر، به آنجا باز می شود که سرگئی مالیوتین نقاشی از کارگاه هنری مردمی از املاک آبرامتسوو، صنعتگر مشهور روس و از دوست داران هنر ساوا مامونتوو، مجموعه ای از عروسک های چوبی ژاپنی را که 7 نماد بخت و اقبال را نشان می داد، دیدند.

بزرگ ترین عروسک مربوط به فوکوروکوجو (Fukurokuju)، نماد خوشحالی و تاس(کچل)، دارای چانه ای بسیار دراز است که درون آن 6 نماد دیگر تو در تو قرار گرفته اند. مالیوتین با الهام از آن، نسخه روسی عروسک را طراحی نمود. این طرح به وسیله واسیلی وزدوچکین در یک کارگاه اسباب بازی تراشیده شد و به وسیله سرگی مالیوتین نقاشی شد.

این نمونه از 8 عروسک تشکیل شده بود که بیرونی ترین آن دختری با خروس بود که پس از آن 6 عروسک دختر دیگر و یک عروسک پسر و درونی ترین آن ها یک نوزاد بود را طراحی کرد و ساخت. در سال 1900 میلادی م.ا. مامونتووا همسر آقای ساوا مامونتوو، عروسک ها را در نمایشگاهی جهانی در پاریس به نمایش گذاشت و این اسباب بازی مدال برنز دریافت کرد. طولی نکشید که به زودی در دیگر نقاط روسیه بسیاری شروع به ساخت ماتریوشکاها در سبک های گوناگون و اشکال مختلفی کردند.

هنرمندان نوین، سبک های گوناگونی از عروسک های تودرتو با شکل و شمایلی متفاوت اما در سبک این عروسک را ساختند. رایج ترین موضوعی که این هنرمندان با آن ها عروسک ها را می ساختند؛ مجموعه حیوانات، نقاشی پرتره و کاریکاتورهای سیاست مداران مشهور، موسیقی دانان، و ستاره های نامدار فیلم ها می باشد. یکی از اتفاقات جالبی که برای ماتریوشکا ها در این سال ها افتاده این است که، این عروسک ها در سال های شروعین دهه پایانی هزاره میلادی و با تجزیه شوروی رهبران کمونیستی را به تصویر می کشید که بسیار هم خودشان محبوب بودند و هم این عروسک را نسبت به قبل محبوب تر کردند.

امروزه بسیاری از هنرمندان با استعداد روسی در نقاشی عروسک های ماتریوشکا نیز تخصص دارند که مقولات تخصصی از اشیاء، مردم و طبیعت را به تصویر می کشند. تصاویری که بر روی این عروسک های تو در تو نقاشی می شوند و این نقاشی ها هم لزوما شبیه به هم نیستند. برای مثال عروسک بزرگ تر می تواند لباس سنتی قرمز داشته باشد، عروسکی که درون آن است لباس سبز و سومی لباس آبی و به همین ترتیب چهارمی در رنگ های متفاوت تری باشد. در عین حال ماتریوشکاهای تو در تو می توانند تصاویری شبیه به هم داشته باشند، با این اختلاف که هر کدام یک چیز متفاوت در دست دارند.

برای مثال ماتریوشکای اول یک قرص نان در دست دارد و نان نماد خوش آمد گویی است. دومین ماتریوشکا ممکن است یک کاسه نمک در دست داشته باشد که در فرهنگ روسی کاسه نماد تمام ثروت و دارایی خانواده است که به مهمان پیشکش می شود. قبل تر ها، کاسه نمک به ندرت بر روی ماتریوشکاها نقاشی می شد.

سومین ماتریوشکا به احتمال ممکن است چند چغندر در دست داشته باشد که نمادی از حاصلخیزی و ثروت زمین است و چهارمین ماتریوشکا یک سبد توت فرنگی که نماد مهربانی زمین و شیرینی حاصل از آن است. از دیگر تم هایی که روی ماتریوشکا نقاشی می شود، تصاویر گل های رنگارنگ است. هر گلی نشان دهنده شهری است که عروسک ها در آنجا ساخته شده اند. گل ها اغلب روی شال ها و پیش بند ماتریوشکا نقاشی می شوند.

روی برخی از آن ها صورت طراحی نمی شود، بلکه هنرمندان بر روی آنها داستان های قدیمی جن و پری را به تصویر می کشند و به این صورت آن ها را نقل می نمایند. هر بخش از داستان بر روی یک ماتریوشکا نقاشی می شود. در طول پروستریکا، رهبران اتحاد جماهیر شوروی به یکی از موضوعات نمایش داده شده بر ماتریوشکاها تبدیل شدند.

ساختار پیازی و لایه لایه شکل ماتریوشکاها به شکلی دارای پیامی است که به لایه های پنهان و ناشناخته انسانی اشاره می نماید. این که هر انسانی هر آن چه که در ظاهر است نیست بلکه دارای ابعاد درونی و مختلفی است که ممکن است مثل همین عروسک ها دارای لایه های زیرین و درونی هستند. حال اگر فکر کنیم که ماتریوشکا مثل دورن انسان هاست، با کندن لایه بیرونی پیاز دوباره لایه ای مشابه در زیر آن مشاهده می شود. از تشبیه انسان ها و ماتریوشکا که بگذریم باید بگوییم که از این ساختار در طراحی لباس و میزها نیز استفاده می شود.

در طراحی لباس در لایه کردن لباس ها و در طراحی میزها، هنگامی که میز کوچک تر درون میز بزرگ تر جا می گیرد و میزی باز کوچک تر درون میز کوچک قرار گرفته است. در آخر جالب است این نکته را بدانید که ماتریوشکا، نسخه مردانه ای دارد که به بابوشکا یا ددوشکا معروف است و معمولا به صورت یک پیرمرد نقاشی می شود.